ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БАС ҰСЫНУ ДӘСТҮРІ
БАС ҰСЫНУ ДӘСТҮРІ
Бас ұсыну – қазақ халқының дәстүрлі дастарқанында ерекше орын алатын құрмет көрсету рәсімі. Бас табақтың басын сыйлы қонаққа ұсыну арқылы үй иесі оны қадір тұтып, зор сый көрсетеді. Бұл дәстүр бірліктің, келісімнің және өзара құрметтің көрінісі саналады. Қазақ «Ас – адамның арқауы, бас – берекенің белгісі» деп, басты ұсынуды тек тағам ретінде емес, сондай-ақ сыйластықтың нышаны ретінде қабылдайды.
Бас ұсыну жолы
1. Сыйлы қонаққа бас ұсыну: Үй иесі табаққа салынған басты ең сыйлы қонаққа береді. Қонақ әдеттегідей алдымен оң жақ езуінен кесіп, өзі ауыз тиеді, сосын оң құлағын кесіп, үйдегі ең кішіге ұсынады. Бұл жоралғыны орындау арқылы үй иесі қонағына сыйластық пен құрметін көрсетеді.
2. Әке аманаты: Басты әкесі тірі адамдардың алып, жеуіне тыйым салынады. Олар әкесінің амандығы үшін бұл дәстүрді сақтайды, өйткені «Әкемнің басын қадірлемей кетермін» деген ырымнан қашады. Осылайша, басты ұсыну рәсімі ата-анаға деген құрметті айқындай түседі.
3. Ұрпаққа аманат: Бас кесіп отырған қария басты ұсынғанда, ерекше көңіл бөліп, ұрпаққа тілегін білдіреді. Бұл дәстүр ұрпақтарына аманат пен береке тілеудің бір жолы болып табылады. Басты бір-бір жапырақтан кесіп, айналасында отырғандарға ауыз тигізіп, қалғанын үй иесіне беру – «басымыз аман болсын, ұрпағымыз берекелі болсын» деген ниетті білдіреді.
Бас ұсынудың құрметі
Қазақ халқы үшін бас тағам ғана емес, рухани құндылықтың белгісі. Баста халықтың бақытын, ынтымағын, амандығын, бірлігін көреді. Сондықтан «Бас ұсыну – бақыт ұсыну» деп те атайды. Бұл рәсімде басты өз ұрпақтарына аманат етудің символикасы бар, өйткені атадан балаға жететін ұрпақ сабақтастығы – халықтың тірегі.
Бас ұсыну тағылымы
Бас ұсыну дәстүрі арқылы халқымыздың «Кең болсаң, кем болмайсың» деген түсінігі көрініс табады. Қазақ даналығында да басқа қатысты мақал-мәтелдер кең тараған:
1. «Бас болар ердің, бақытты жолдасы бар» – басшылыққа жеткен адамның әрдайым тірегі мен қолдаушысы болу керек дегенді меңзейді.
2. «Басқа түссе баспақшыл» – қиындыққа төзімді болу керектігін ұқтырады.
3. «Басыңа іс түссе, үлкенге жүгін» – ақыл мен көмек іздегенде ақсақалдардың батасына жүгіну дәстүрін көрсетеді.
4. «Бас аман, бауыр бүтін болсын» – халықтың амандығын, бейбітшілігін тілеу.
Бас ұсыну дәстүрі қазақ халқының ынтымағын сақтап, бір-біріне деген құрметі мен берекесін арттыратын маңызды салт болып қала береді.
- ҚҰЛАҚ ҰСЫНУ
Құлақ ұсынудың мәні
Құлақ ұсыну – қазақтың дастарқанындағы ұрпақ тәрбиесі мен ырымға негізделген дәстүрлердің бірі. Бұл салтта балаларға ұсақ малдың құлағын ұсыну арқылы оларға жақсы қасиеттер дарытуға деген сенім байқалады. Қазақ халқында құлақ – баланың тіл алғыш, ақылды, сақ құлақты болуын білдіретін символ. Ал үлкендерге құлақ берілмейді, себебі бұл жағымсыз қасиеттерді тудыруы мүмкін деп саналады.
Балаларға құлақ ұсыну
1. Балаларға құлақ ұсынудың тәрбиелік мәні: Құлақ ұсынылған балалар сөзге құлақ асқыш, тіл алғыш болады деп сенеді. Бұл дәстүр балалардың алғыр, есті болып өсіп, үлкендердің айтқанына мән беретін тәрбиені қалыптастыруға көмектеседі. Құлақ ұсыну арқылы балаға сақтық пен зеректік қасиеттері беріледі деп сенеді.
2. Бір балаға екі құлақ берілмейді: Бір бастың екі құлағын бір балаға бермейді. Себебі екі құлақты бірдей жеген баланың бір құлағынан кірген сөз екінші құлағынан ағып кетеді деп сенеді. Бұл бала тіл алмайтын, құлақ қоймайтын, ойланбайтын адамға айналып кетуі мүмкін деген ұғымнан туындаған.
3. Екі құлақты қатар отырған екі балаға ұсыну: Егер екі құлақты да кесуге немесе ұсынуға тура келсе, қатар отырған екі балаға ұсынады. Бұл – олардың әрқайсысы сөз тыңдап, құйма құлақ болсын деген тілекпен жасалады.
Құлақтың үлкендерге берілмеу себебі
Қазақ дәстүрінде үлкен адамдарға құлақ берілмейді. Себебі, құлақ жеген үлкендер өсекші, ғайбатшы болып кетеді деп ырымдайды. Бұл ырымның түбінде үлкендерге өсек-аяңнан, жамандықтан аулақ болу туралы ескерту бар. Өсекші болу – қоғамда ұнамсыз қасиет деп саналады, әрі бұл ауыр күнә деп есептеледі.
«Өсекпен дос болсаң, өзіңді жоясың» – бұл мақалда өсек айтудың қауіптілігін ескерту арқылы құлақ ұсынудың мәні ашылады.
Ірі қара малдың құлағын ұсыну тыйымы
Ірі қара малдың құлағын ұсынуға болмайды, себебі оны құрметті дәстүр мен сенімге сәйкес келмейді деп санайды. Құлақ тек ұсақ малдан ғана ұсынылуы қажет.
Құлақ ұсынудың қазақ өміріндегі мәні
Құлақ ұсыну дәстүрі – қазақ халқының ұрпақ тәрбиесінде, сөз тыңдауда және өсек-аяңнан алыс болуға шақыратын ырымдарының бірі. Осылайша, қазақ мәдениеті балаларды сөзге құлақ асуға, тіл алғыш, сақ құлақты, саналы болып өсуге тәрбиелейді.
Құлақ ұсынуға қатысты мақал-мәтелдер
Қазақта құлаққа қатысты нақыл сөздер де көп айтылады, оларды құлақ ұсыну рәсімінің тәрбиелік мәнін ашуда қолдануға болады:
1. «Құйма құлақ бала қымбат» – есті, саналы, сөз тыңдайтын бала қадірлі.
2. «Ақпа құлақ – ақылсыз» – сөз тыңдамайтын, есті сөзге мән бермейтін адам жайлы айтылады.
3. «Құлақтан азған, көңілден тозған» – тыңдамай, өз бетінше жүретін адам, жақындарына көңіл бөлмейтін жандар туралы. Құлақ ұсыну дәстүрі қазақ халқының тәрбиелік әдістерінің бірегей үлгісі болып табылады. Бұл – ұрпақтың тек дене жағынан емес, ақыл, ой-сананың да жетілуіне бағытталған ерекше салт.
- ТІЛ ҰСЫНУ
Тіл ұсынудың мәні
Тіл ұсыну – қазақ халқының ас дайындау мәдениетінің бір бөлігі, тамаша дәстүрлерінің бірі. Бұл рәсімде малдың тіл-жағын дастарқанға сый ретінде ұсынудың өзіндік ережелері мен мәні бар. Қазақ халқы тіл мен ділдің өзара байланысты екенін терең түсінеді.
Тілдің дастарқанда ұсынылуы
1. Тіл ұсынудың негізгі қағидалары: Қазақтар ас пісіргенде малдың тіл-жағын баспен бірге қонаққа тартпайды. Әдетте, оны үй иелері өздері жейді немесе келінге береді. Дегенмен, белгілі адамдар – шешендер, шежірешілер, ақындар келгенде, тіл мен жақ арнайы түрде шақырылып, оларға ұсынылады. Бұл кезде «менің жолымды берсін» деген тілектер айтылады.
2. Тілді ортақ табаққа салмау: Тілді көп отырған табаққа турамайды, себебі біреудің тілін біреу ұқпай, ас тәртібі бұзылуы мүмкін. Қазақтар бұл рәсімді құрметтей отырып, жамандану мен ғайбаттан аулақ болу үшін тілді жеке ұстауды жөн санайды.
Тіл мен ділдің байланысы
Қазақ халқының түсінігінде тіл мен діл егіз ұғым. Тіл – адамның ішкі дүниесін, жанын айқындайтын айна. Ділде не болса, соны тіл шығарады. Тілдің құдіреті мен әсері туралы айтылған нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер осыны растайды.
Тіл туралы Мақал-мәтелдер
1. «Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады» – Тілдің күшін, сөздің мәнін көрсетеді.
2. «Басқа пәле – тілден» – Тілдің кесірінен түрлі мәселелер туындайтынын білдіреді.
3. «Бал тамған тілден у да тамады» – Жақсы сөздер мен пікірлердің адамдарды уландыра алатынын меңзейді.
4. «Шырақты бұзған шұбар тіл» – Келеңсіз тілдің берекені бұзатынын ескертеді.
Тіл ұсыну дәстүрінің тәрбиелік мәні
Тіл ұсыну – қазақ халқының тілді, сөзді құрметтеудің белгісі. Бұл дәстүр балаларды сөздің маңыздылығына, тіл байлығын дамытуға және дұрыс сөйлесуге тәрбиелейді.
«Тіліңе тікен шыққыр», «жағың қарысқыр», «жағыңа жылан жұмыртқаласын» деген қарғыстар да тілдің күші мен жауапкершілігін көрсетеді. Тілдің нашар болуы, адамды жамандыққа, жаман сөздерге алып келуі мүмкін.
Тоқетері
Тіл ұсыну дәстүрі – қазақ халқының асқа, сөзге, құрметке деген көзқарасын білдіреді. Тіл – бұл тек ақпарат құрал емес, ол мәдениеттің, дәстүрлердің, рухани дүниенің айнасы. Қазақ халқында тіл мен ділдің бірлігі, сөздің күші, олардың мәдениеттегі орны ерекше. Тіл ұсыну – ұрпақ тәрбиесінің, ұлттық мүдденің, ізеттіліктің көрінісі.
- КӨЗ ҰСЫНУ ДӘСТҮРІ
Көз ұсыну – қазақ халқының ас мәзіріндегі ерекше дәстүрлердің бірі. Бұл рәсім барысында малдың көзін сыйға тарту арқылы адамдар арасындағы қарым-қатынасты нығайту, құрмет көрсету, әрі жақсы тілек білдіру мақсатында жүзеге асырылады. Көз ұсыну дәстүрі – қазақтың мәдениетінің, әдет-ғұрпының маңызды аспектісі.
Көзді ұсынудың мәні
1. Көзді ұсынудың тәсілдері:
1) Көзді ұсыну кезінде жұп көздерді бір адамға қатар ұсынады. Бұл – құрметтің белгісі. Бір бастағы көзді екі адамға ұсыну – жағымсыз нәтижелерге алып келуі мүмкін, өйткені мұндай жағдайда олар бір-бірімен ала көз болып, дұшпандық қатынасқа түсуі ықтимал деп саналады.
2) Көзді қос қолмен ұсыну – сыйластықтың белгісі. Адамдар бір-біріне жақсы ниетпен, ізгі мақсатпен ұсынады.
2. Жамандыққа жол бермеу:
1) Егер көзді екі адам жесе, олар арасында бақастық, талас, жаман ниет пайда болуы мүмкін. Бұл, әсіресе, өлімнен кейінгі кебін мен ақырат үшін болатын талас-тартысқа алып келуі ықтимал.
2) Қазақтар көзі шадыр немесе ала көз болып туатын балалардың да келешегін бақылауда ұстайтынын, яғни ата-бабаларының осы ырымды орындауы арқылы ұрпақтарына әсер ететінін сенеді.
Көздің нұры мен сөздің сыры
Көз ұсыну рәсімінде жақсы тілектер мен ниеттердің мәні ерекше.
1. Көзді ұсыну кезінде «көздің нұры болсын, елге көз болсын, жол бастасын, шамшырақтай жансын» деген тілектер айтылып, көзі нұрлы болуымен бірге, көреген көсем болуға да тілек білдіріледі.
2. Көздің нұры, адамдардың арасындағы көрегендік пен даналық, сөздің тереңдігі мен мәні ерекше бағаланады. Қазақ халқында «көздің нұрын, сөздің сырын» аса жоғары бағалау дәстүрі бар.
Тоқетері
Көз ұсыну дәстүрі – қазақ мәдениетінің бір бөлігі, адамдар арасындағы сыйластықты, достықты нығайтуға бағытталған рәсім. Бұл дәстүр тек қана ас мәзірінің бөлігі емес, сонымен бірге қазақ халқының философиясы, олардың адамгершілік, адалдық, көрегендік, сыйластық сияқты құндылықтарын білдіреді. Көз ұсыну – өткенді қадірлеу, болашақты ойлау, әрі жақсылыққа сену дәстүрі болып табылады.
- ТАҢДАЙ ҰСЫНУ ДӘСТҮРІ
Таңдай ұсыну – қазақ халқында ерекше мәні бар дәстүр. Бұл рәсім малды сойғанда, басты кесіп алғаннан кейін жүзеге асады. Таңдай ұсыну – ас мәзірінде, сондай-ақ, өнер мен мәдениетте өзіндік орны бар рәсімдердің бірі.
Таңдай ұсынудың мәні
1. Таңдайды Ұсынудың Рәсімі:
1) Сойылған малдың басты кескеннен кейін, таңдайы алынады. Бұл таңдай, әдетте, үйдің кенже қызына немесе айналасында отырған өнерпаздарға, яғни әншілер мен шешендерге ұсынылады.
2) Ұсынылған таңдайдың үстіндегі қатты қабық аршылады. Жұмсақ, үлпершек бөлігін ұсыну – әншілік, шешендік өнерге тілек білдірудің белгісі.
3) «Әнші бол», «таңдайыңнан бал тамсын», «тақылдаған шешен бол» деген тілек айтылады. Бұл – өнерпаздардың шығармашылығын арттыруға, сөзінің көркемдігі мен дәмін күшейтуге бағытталған ниет.
2. Ырым мен Нышандар:
1) Егер таңдайдың қатты қабығын алмай, аршымай ұсынса, бұл «таңдайы қатып қалады», «тіл-азар болады» деген ырымға алып келеді. Яғни, болашақта туған балалар да сақау болып қалуы мүмкін деген сенім бар.
2) Қазақ халқында «таңдай жегенсің-ау, таңдайың тақ-тақ етеді ғой» деген әзіл бар. Бұл – шешендік өнерінің белгісі, сөйлеу мәнерінің ерекшелігіне назар аударуды білдіреді.
3. Таңдай мен Сөздің Киесі:
1) «Таңдай жеген талғайды, сөзден талай қалмайды» деп аталатын мақал – таңдайдың киелілігін, оның сөйлеген сөздің әсеріне ықпал ететінін білдіреді.
2) Бұл дәстүрдің терең мағынасы бар: таңдайды ұсыну арқылы өнердің, сөздің, мәдениеттің мәні тереңде жатқанын аңғартатын халықтық философия.
4. Таңдайды ұсыну тәсілі:
Қазақтар таңдайды оң алақанына сарт еткізіп, ұрып ұсынады. Бұл рәсім – «тақылдап тұр» деген мағынаны білдіреді, яғни өнерпаздар мен шешендерге сөздің әсерін, дәмін жеткізуді білдіреді.
Тоқетері
Таңдай ұсыну дәстүрі – қазақ мәдениетінің бір бөлігі, адамның өнерге, сөзге, әнге деген ықыласын көрсететін рәсім. Бұл тек қана ас мәзіріндегі рәсім емес, сондай-ақ, халықтың рухани мәдениетінің, шығармашылық потенциалының белгісі. Таңдай ұсыну арқылы адамдар арасындағы сыйластық, құрмет, өнерге деген ниет, ізгі тілек білдіріледі.
- ЖАУЫРЫН АШУ ДӘСТҮРІ
Жауырын ашу – қазақтың ұлттық мәдениетінде маңызды орын алатын дәстүр. Бұл рәсім малды сойған кезде орындалады, онда жауырын жеке аспай, кәделі жіліктерге қосымша ретінде ұсынылады.
Жауырынды ашу барысы
1. Жауырынның Мәні:
1) Жауырын – малдың денесінің маңызды бөлігі, және ол жіліктермен қатар қарастырылуы тиіс. Жауырын тек қу жауырынға бата жасаумен шектелмейді, сонымен қатар ол бас, жамбас, кәрі жілік, асық жілік, ортан жілік, белдеме, арқалар сияқты кәделі мүшелермен бірге ұсынылады.
2) Ет турап отырған адам жауырынды басқаларға ұсынбайды, өйткені оны ұсыну жамандықты шақырады, дұшпанның назарын аударуы мүмкін деп саналады.
2. Жауырынды ашу рәсімі:
1) Жауырын ашу процесінде оның етек жағы аршылып, таза күйінде ұсынылады. Қазақ халқында «жауырын ашу» деген термин осы рәсімді сипаттайды.
2) Жауырынды ашудың ерекше мағынасы бар, өйткені оның жолы ашылмаса, халықтың жолы болмайды, ісі оңалмайды, бақтың тосылатынына сенеді.
3. Ырым мен Сенімдер:
1) Жауырынның ашылмауы жамандықтың орын алуы мүмкін деген сеніммен тығыз байланысты. Егер жауырын дұрыс ашылмаса, қоғамда мәселе, дұшпандық пайда болуы мүмкін.
2) Қазақтар «дұшпан арттан басынады, алдымызда жар, артымызда қар болады» деп осы рәсімнің терең мағынасын түсіндіреді. Яғни, дұшпаннан сақтану, қиындықтардан аулақ болу қажет.
Жауырынды ашудың көне дәстүрлері
Ескі қазақтар арасында жауырынды алақанға алып, күш сынасу, жауырын жолын ашу ойындары да болған. Бұл рәсім батырлар мен палуандардың дәстүрлі жекпе-жекінде көрініс тапқан.
Жауырынға қарап болжау
Жауырынды ашу рәсімі кейде болжау үшін де пайдаланылады. Жауырын етегі жалпақ болса, «малы көп болады», егер қазан шұңқыры терең болса, «дән-дәм көп» деген сенім бар.
Қыр сүйегінің формасына қарап, «жылқылы бай», «түйелі бай» деген жорамалдар жасалады. Жауырын сүйегінің майысқан жері сұқ саусаққа ілініп тоқтағанда, «дәулеті шалқиды» деген сенім білдіріледі.
Тоқетері
Жауырын ашу дәстүрі қазақ халқының мәдениетінде маңызды рөл атқарады, ол тек ас беру рәсімімен шектелмейді, сонымен қатар қоғамда болып жатқан жағдайларды, адамдардың өміріндегі құбылыстарды түсінуге, бағалауға мүмкіндік береді. Жауырын ашу арқылы халықтың рухани мәдениеті, наным-сенімдері, тарихи тәжірибесі көрініс табады.
Болат БОПАЙҰЛЫ
