ҚАЗАҚТЫҢ АСҚА ҚАТЫСТЫ ЫРЫМДАРЫ

«Асына қарап адамын таны» деген дана сөз бекер айтылмаған. Қазақ халқы тағамға байланысты көптеген ырымдар мен дәстүрлерді сақтап, әрбір әрекетке ерекше мән берген. Астың тек өмірлік қажеттілік қана емес, адамның мінезі, тәртібі, ниеті мен тәрбиесін көрсететін белгі екеніне сенген. Сол ырым-тыйымдардың кейбірін төмендегідей бөліп көрсетуге болады.

1. Тағам мен адам мінезі
Қазақта «Қызға кәрі жілік ұстатпайды» деген нақыл бар, себебі қыз оң жақта көп отырып қалады деп есептеген. Ал балаға ми жегізбейді – әйтпесе бала былжыр, ынжық болады деп ойлаған. Яғни, тағамға байланысты адамның мінез-құлқы мен әдеті бағаланған.

2. Дәмге асығу – асқа құрметсіздік
Дәм үстіне келген адам немесе бір нәрсе сұрап, асығыс әрекет етсе, тағамға мән бермей, дәмді байқамайтын болса, бұл астың қадірін білмейтінін білдіреді. Қазақтар үшін ас – тек қарын қандыратын нәрсе емес, рухани азық та.

3. Тұз – астың иманы
«Тұзды бейберекет шашпайды» деп, астың иманы – тұз деп саналған. Тұзды құрметтеп, оны дұрыс пайдалану адамның адалдығы мен тазалығын көрсетеді.

4. Шайға шама түсу
Ішіп отырған шайға шама түссе, бұл жақын арада қонақ келетінін білдіреді. Қазақ халқы үшін қонақ – қасиетті, сондықтан шайға шама түскенде қуаныш пен күтім сезімін білдірген.

5. Жылдың құт-берекесі
Бір жылда адамның көптеген арманы орындалып, табысқа кенелсе, сол жылды құт жылы деп санаған. Осы жылы құт-береке ортаймасын деген ырыммен сол жылдың атауы болған жануардың басына ақ құйып, жақсылыққа ниет білдірген.

6. Дән берудің ырымдары
Егіннің тұқымы үшін біреу қарызға дән сұраса, қазақтар ренжімей беретін. Себебі дәнді адам емес, қара жер тілеп жатыр деп ойлаған. Бұл – қайырымдылық пен адамгершіліктің көрінісі.

7. Үйге кірген жылан мен ақ тағам
Үйге кірген жыланды өлтірмей, басына сүт немесе айран құю дәстүрі бар. Ақ тағам таза пиғылдың, жақсылық ниетінің символы болып саналған. Кейде жамандыққа жақсылықпен жауап беру белгісі ретінде де қолданылған.

8. Асты сол қолмен жемеу
Қазақтар тамақты сол қолмен жемеген, себебі бұл жаманшылыққа апарады деп есептеген. Тамаққа деген дұрыс қатынас – бақыт пен берекенің кепілі.

9. Түнде тамақты жабу
Түнде тамақтың бетін жабу дәстүрі де сақталған. Ашық қалса, жаман, зұлым күш қонып, асты дуалап кетеді деп сенген. Мұны жеген адам кеселге ұшырап, ауруға душар болуы мүмкін деп ойлаған.

10. Әйелге малдың құты дарысын беру
Әйел адамға малдың құты дарысын деп өңеш берілген. Бұл – әйелдің отбасы мен үй шаруашылығына деген құрметін көрсететін дәстүр.

11. Сырттан келген адамға құрмет көрсету
Ас ішіп отырғанда келген қонақты «Мақтап жүреді екенсің!» деп құрметтеп, жоғары шығарып, асқа шақыру – қазақтың қонақжайлылығы мен адамгершілік дәстүрін білдіреді. Қорыта айтқанда, қазақ халқының тағамға қатысты ырымдары тек дәстүр ғана емес, адамның мінезі мен ниетін бағалайтын рухани сабақ та. Астың қадірін біліп, оны сыйлау – адамгершілік пен мәдениеттіліктің белгісі.